Syn pani Katarzyny został skazany za uszkodzenie ciała na karę pozbawienia wolności w zawieszeniu oraz zapłatę nawiązki dla osoby pokrzywdzonej. Syn twierdzi, że został sprowokowany, więc uważa, że pokrzywdzonemu nie należą się żadne pieniądze. W związku z tym, że w okresie, kiedy był tymczasowo aresztowany stracił pracę i na razie nie znalazł zatrudnienia, to nawet nie ma z czego zapłacić. Syn pani Katarzyny twierdzi, że skoro w wyroku nie został wskazany termin zapłaty, to nie ma pośpiechu i najwyżej będzie go ścigał komornik. Pani Katarzyna martwi się. Słyszała też, że pokrzywdzony, niezależnie od orzeczenia wydanego przez sąd karny, może jeszcze złożyć pozew o odszkodowanie do sądu cywilnego. Chciałaby wiedzieć czy jest to możliwe i jakie są faktyczne konsekwencje uchylania się przez syna od obowiązku zapłaty pokrzywdzonemu kwoty orzeczonej przez sąd.
Przez lata funkcjonowało powszechne przeświadczenie dotyczące roli poszczególnych gałęzi prawa, w sytuacji naruszenia dóbr innej osoby. Prawo karne kojarzono z wymierzeniem kary, zaś prawo cywilne utożsamiano z możliwością dochodzenia roszczeń finansowych. Obecnie podział ten nie jest tak oczywisty, ponieważ prawo karne pełni obok funkcji represyjnej – wynikającej z wymierzenia sprawiedliwości – również funkcję kompensacyjną. kompensacyjną. W ten sposób, w postępowaniu karnym pokrzywdzony może zaspokoić zarówno swoje poczucie sprawiedliwości, jak i interesy majątkowe. Służy temu przede wszystkim instytucja obowiązku naprawienia szkody (art. 46 k.k.), będąca jednym ze środków kompensacyjnych, orzekanych wobec sprawcy w wyroku skazującym.
W razie skazania, sąd dysponuje określonymi formami przyznania pokrzywdzonemu rekompensaty finansowej. Rekompensata może przybrać formę:
- odszkodowania, czyli naprawienia szkody w całości albo w części,
- zapłaty zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
- wypłaty nawiązki w przypadku, kiedy orzeczenie obowiązku naprawienia szkody jest znacznie utrudnione.
Sąd z własnej inicjatywy może orzekać o rekompensacie. Natomiast w przypadku złożenia takiego wniosku przez pokrzywdzonego lub inną osobę uprawnioną, sąd jest zobligowany orzec środki kompensacyjne.
Naprawienie szkody stanowi jedną z podstawowych sankcji prawa cywilnego więc sąd, wydając orzeczenie o obowiązku naprawienia szkody, stosuje przepisy prawa cywilnego. Na uwagę zasługuje fakt, że orzeczenie przez sąd odszkodowania, zadośćuczynienia, albo nawiązki w postępowaniu karnym, nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego, już po zakończeniu procesu karnego. Mając wyrok skazujący, przesądzający winę sprawcy, w procesie cywilnym poszkodowany skupia się jedynie na wykazaniu wysokości roszczenia. Natomiast samo toczące się postępowanie cywilne uniemożliwia uzyskanie kompensaty na drodze karnej.
Zakres obowiązku naprawienia szkody – zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 46 k.k. – wyznaczany będzie w pierwszej kolejności przez przepisy prawa cywilnego. Przepisy Kodeksu cywilnego znajdą tym samym zastosowanie przy ustalaniu wielkości szkody majątkowej lub doznanej krzywdy, co wymagać będzie uwzględnienia także stopnia przyczynienia się pokrzywdzonego do jej powstania. Art. 444 § 1 k.c. stanowi, że w razie uszkodzenia ciała, albo wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego koszty (np. leczenie, rehabilitacja). W kontekście tym pamiętać trzeba, że jeśli wyliczenie odpowiedniej kwoty obowiązku naprawienia szkody będzie problematyczne, sąd może poprzestać na orzeczeniu nawiązki na rzecz pokrzywdzonego.
To, w jakim terminie sprawca powinien wykonać obowiązek naprawienia szkody, powinno wynikać z wyroku skazującego. Może być to przykładowo termin 1 roku od uprawomocnienia się orzeczenia. Jeżeli jednak termin w wyroku nie został oznaczony przyjąć należy, że środek kompensacyjny staje się wymagalny po uprawomocnieniu się orzeczenia. Jak wynika z wyroków sądowych, sądy przychylają się do uzgodnień poczynionych między stronami, na przykład w drodze mediacji, odnośnie rozłożenia spłaty roszczenia na raty. W ten sposób sąd respektuje prawnie chronione interesy pokrzywdzonego, dlatego też porozumienie między stronami może mieć istotne znaczenie w procesie karnym.
Natomiast niewykonanie obowiązku naprawienia szkody może rodzić różne konsekwencje, które zależeć będą przede wszystkim od tego, czy obowiązek został orzeczony jako środek kompensacyjny na podstawie art. 46 k.k., czy też jako środek probacyjny związany z zastosowaniem instytucji warunkowego umorzenia postępowania, czy warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności (art. 67 § 3 k.k. lub art. 72 § 2 k.k.)
W przypadku, kiedy środek kompensacyjny orzeczono na mocy art. 46 k.k., niewykonanie obowiązku naprawienia szkody może wiązać się z postępowaniem egzekucyjnym, bowiem obowiązek naprawienia szkody orzeczony w wyroku karnym, podlega egzekucji podobnie, jak należności zasądzone w procesie cywilnym. Sprawca musi się tym samym liczyć z dodatkowymi kosztami. Pamiętać zarazem należy, że do czasu wykonania środka kompensacyjnego nie nastąpi zatarcie skazania (art. 107 § 6 k.k.).
Jeżeli natomiast obowiązek naprawienia szkody stanowi obowiązek nałożony na sprawcę w okresie próby, zaniechanie jego wykonania może skutkować:
- podjęciem postępowania karnego (jeżeli postępowanie warunkowo umorzono),
- zarządzeniem wykonania kary (przy warunkowym zawieszeniu jej wykonania).
Jak wynika z art. 75 § 2 k.k., sąd może zarządzić wykonanie kary, jeżeli skazany w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności […] jeżeli uchyla się od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych, środków kompensacyjnych lub przepadku. Zarządzenie wykonania kary orzekane jest przede wszystkim w sytuacji, kiedy niewykonanie obowiązku naprawienia szkody ma charakter celowego uchylania się od tego obowiązku, czyli kiedy pomimo obiektywnej możliwości skazany obowiązku nie wykonuje ze złej woli. Niezależnie od zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności, sprawcy grozi również postępowanie egzekucyjne.
Możliwość dochodzenia kompensaty bezpośrednio w postępowaniu karnym jest znacznym ułatwieniem dla osób pokrzywdzonych. Niewątpliwym walorem obowiązku naprawienia szkody jest zarazem to, że postępowanie karne – odmiennie od postępowania cywilnego – nie wiąże się dla niego z żadną opłatą sądową.
Doradca wyjaśnił pani Katarzynie, że jeżeli obowiązek zapłaty nawiązki został nałożony na syna, z jednoczesnym orzeczeniem zawieszenia wykonania kary na okres próby, zaniechanie wykonania tego obowiązku może skutkować wydaniem przez sąd zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności. Dlatego też syn pani Katarzyny nie powinien lekceważyć sobie nakazu sądu w tym zakresie. W sytuacji, kiedy w wyroku nie jest wprost wskazany termin wykonania obowiązku przyjmuje się, że powinien on być zrealizowany niezwłocznie po uprawomocnieniu się wyroku. Z uwagi na fakt utraty pracy, syn pani Katarzyny może zwrócić się do sądu o odroczenie terminu płatności. Nie ma jednak gwarancji, że uniknie negatywnych konsekwencji takiego zaniechania. Może, a nawet powinien, zwrócić się również do pokrzywdzonego o wyrażenie zgody na zapłatę należności w ratach. W tym zakresie pomocna może być mediacja. Doradca poinformował panią Katarzynę o możliwości nieodpłatnej mediacji w ramach NPO (Nieodpłatne Poradnictwo Obywatelskie). Syn pani Katarzyny powinien przede wszystkim jak najszybciej podjąć pracę, aby uzyskać środki na spłatę swoich zobowiązań. Odnosząc się do możliwości dalszego dochodzenia odszkodowania na drodze procesu cywilnego pani Katarzyna wie już, że gdyby kwota uzyskana w postępowaniu karnym nie pokrywała całości roszczenia, pokrzywdzony może dochodzić jej wyrównania w postępowaniu cywilnym. Niezależnie od grożących synowi konsekwencji karnych, brak zapłaty należności daje możliwość uruchomienia egzekucji prowadzonej przez komornika sądowego.
Podstawa prawna: Kodeks karny Kodeks cywilny
Autorka: Maryla Sawa – Szeliga
Porady Obywatelskie 