Beata Klimkiewicz

Kiedy i komu przysługuje zachowek?

3 kwietnia 2023

Dwa lata temu zakończyła się sprawa spadkowa po matce pani Moniki. Okazało się, że matka zostawiła testament, w którym do całości spadku po niej powołała drugą córkę, panią Krystynę. pani Monika została w testamencie pominięta. Matka w chwili śmierci była wdową i miała dwie córki. Matka miała bliższe relacje z córką Krystyną, z którą mieszkała w tym samym mieście. Pani Monika, która wyjechała po studiach do Gdańska i tam osiedliła się wraz z rodziną, miała z matką poprawne stosunki, ale widywały się rzadko, głównie w święta rodzinne. Pani Monika nie jest zamożną kobietą i wychowuje samotnie dwoje małych dzieci. Nie ma własnego mieszkania. Jej matka zostawiła po sobie duży dom z ogrodem a także samochód i działkę leśną. Majątek matki oszacowany został na 1600000 zł. Pani Monika rozmawiała z siostrą na temat spadku po matce i swoich praw, jako córki, do pozostawionego majątku, ale pani Krystyna uważa, że wolą matki było, żeby to ona odziedziczyła wszystko więc pani Monika nie otrzyma od niej nic z majątku matki. Po tej rozmowie panie przestały ze sobą rozmawiać. Pani Monika udała się do doradcy obywatelskiego, aby uzyskać informacje, czy może dochodzić prawnie od siostry, aby podzieliła się z nią spadkiem po matce?

Doradca obywatelski wyjaśnił pani Monice, że prawo zabezpiecza interesy spadkobierców ustawowych, którzy zostali pominięci w testamencie w taki sposób, ze przewiduje dla nich roszczenie o zachowek.

Zachowek oznacza udział w spadku, który przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku na podstawie ustawy, gdyby spadkodawca nie zostawił testamentu. Należy przy tym zaznaczyć, że rodzice spadkodawcy są uprawnieni do zachowku tylko wtedy, gdy zmarły nie pozostawił zstępnych i gdy rodzice dziedziczyli by z ustawy samodzielnie lub łącznie z małżonkiem, czy rodzeństwem.

Kodeks cywilny przyjmuje jako zasadę, że zachowek wynosi połowę tego, co powołany do spadku dziedziczyłby ustawowo, gdyby nie został spisany testament.

W przypadku jednak, jeśli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli uprawniony, będący zstępnym, jest małoletni, to jego udział wynosi dwie trzecie wartości udziału w spadku, który przypadałby mu na podstawie dziedziczenia ustawowego.

Prawo do zachowku zostało uregulowane Kodeksem cywilnym – nie jest więc zależne od woli spadkodawcy.

Spadkodawca tylko w jeden sposób może pozbawić bliskiego prawa do zachowku – poprzez wydziedziczenie – oświadczenie woli wyrażone w ważnie sporządzonym testamencie. Jednak, aby wydziedziczyć bliskiego, spadkodawca musi mieć do tego bardzo poważne powody i są one precyzyjnie określone w art. 1001 Kodeksu cywilnego. Może to nastąpić więc tylko wtedy, gdy bliski:

wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Prawa do zachowku nie mają osoby uznane za niegodne dziedziczenia, małżonek wyłączony od dziedziczenia w trybie art. 940 Kodeksu cywilnego, a także osoby, które zrzekły się dziedziczenia lub odrzuciły spadek.

Istnieją trzy grupy osób, które są odpowiedzialne za wypłatę zachowku. Są to:

spadkobiercy,
zapisobiercy windykacyjni,
obdarowani przez spadkodawcę w drodze darowizny.

Zachowek można uzyskać w drodze zawarcie pisemnej ugody lub na drodze sądowej poprzez złożenie pozwu o zachowek. Jeśli osoba, która jest zobowiązana do wypłaty zachowku, po pisemnym wezwaniu do zapłaty, nie chce go dobrowolnie wypłacić, trzeba złożyć w sądzie pozew o zachowek. Przy składaniu pozwu konieczne jest jego uzasadnienie, przedstawienie wartości spadku, obliczenie wysokości przysługującego zachowku i uiszczenie stosownej opłaty sądowej.

Obliczając zachowek, dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Nie każda darowizna będzie zaliczona do masy spadkowej. Do masy spadkowej nie będą zaliczane drobne darowizny oraz darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, które spadkodawca przekazał przed więcej niż 10 laty licząc od daty otwarcia spadku (daty śmierci spadkodawcy).

Darowizna, którą spadkodawca wykonał na rzecz spadkobiercy lub osoby uprawnionej do zachowku, jest doliczana do spadku bez względu na czas jej przekazania

Prawo stanowi, że zachowek przyjmuje zwykle postać pieniężną. Inna forma jest dopuszczalna tylko w sytuacji, gdy obie strony wyrażą na to zgodę.

Pozew o zachowek składa się do sądu ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeśli spadkodawca nie mieszkał w Polsce – do sądu, w którym znajduje się majątek spadkowy.

Występując do sądu z pozwem o zachowek, składa się więc pozew o zapłatę określonej kwoty pieniężnej. Od takiego pozwu wymagana jest opłata, która wynosi 5% wartości roszczenia, jednak nie mniej niż 30 złotych i nie więcej niż 200.000 złotych. W sytuacji, gdy uprawniony nie posiada wystarczających środków finansowych na poniesienie takiego wydatku, może wystąpić do sądu o zwolnienie z opłaty sądowej.

Prawo do zachowku może ulec przedawnieniu. Osoba uprawniona do zachowku ma 5 lat od ogłoszenia testamentu na wystąpienie z żądaniem zapłaty zachowku od spadkobiercy lub 5 lat od otwarcia spadku na skierowanie przeciwko obdarowanemu roszczenia o uzupełnienie zachowku.

Pani Monika ma więc jeszcze 3 lata, żeby przesłać siostrze wezwanie do zapłaty zachowku w wysokości 400000 zł – potem roszczenie o zachowek się przedawni. Jeśli siostra nadal będzie odmawiała wypłaty tej sumy, pani Monika powinna złożyć pozew o zapłatę zachowku do sądu.

Zawarcie w tej sprawie ugody byłoby korzystniejsze dla stron, gdyż opłata sądowa w tym przypadku będzie wynosić 20.000 zł – strona przegrana musi się liczyć z poniesieniem tej sumy, jak również innych kosztów procesu.

Podstawa prawna:
Kodeks cywilny
Ustawa z dnia 23 lipca 2021 roku o zmianie ustawy o kosztach sadowych w sprawach cywilnych

Autorka: Beata Klimkiewicz

Dziedziczenie składek emerytalnych z ubezpieczenia obowiązkowego

30 stycznia 2023

Mąż pani Jowity zmarł nagle w zeszłym roku w wieku 55 lat. Mąż, od ukończenia studiów przez 30 lat pracował na umowie o pracę i bardzo dobrze zarabiał. Pani Jowita przeprowadziła postępowanie spadkowe, w wyniku którego otrzymała wraz z dwojgiem dorosłych dzieci spadek w postaci części mieszkania i środków pieniężnych z konta męża. Ostatnio usłyszała od sąsiadki, że w pewnych okolicznościach dziedziczy się też składki odprowadzone do funduszu emerytalnego. Pani Jowita udała się do doradcy obywatelskiego i zapytała, czy dotyczy to również jej i jej dzieci?

Wiek emerytalny w Polsce wynosi odpowiednio 60 lat dla kobiet oraz 65 dla mężczyzn. Aby uzyskać prawo do otrzymania świadczenia emerytalnego, należy opłacać składki z tytułu ubezpieczenia emerytalnego. Zasilają one indywidualne rachunki osób ubezpieczonych prowadzone przez ZUS. W przypadku jeśli ubezpieczony nie dożyje wieku emerytalnego, jego składki z II i III filaru ubezpieczenia mogą być dziedziczone.

Polski system emerytalny składa się obecnie z trzech filarów:

I filar – konto w ZUS
II filar – subkonto w ZUS i rachunek OFE
III filar – IKE, IKZE, PPE i PPK

I i II filar są to ubezpieczenia obowiązkowe, III filar stanowi ubezpieczenie dobrowolne.

Całość obowiązkowej składki emerytalnej to odpowiednik 19,52% wynagrodzenia brutto (9,76% potrącane jest z pensji pracownika, 9,76% to dodatkowy koszt pracodawcy), z czego do I filaru przekazywane jest 12,22% a do II filaru 7,3%. Dotyczy to osób zatrudnionych na umowę o pracę i umowę zlecenie.

III filar emerytalny (nieobowiązkowy) obejmuje dobrowolne produkty emerytalne. Ich cel to gromadzenie dodatkowych i prywatnych oszczędności emerytalnych. Pieniądze odkładane w ramach produktów z III filara są prywatne. Można je wypłacić przed osiągnięciem wieku emerytalnego, lecz najkorzystniej pod względem podatkowym poczekać do osiągnięcia określonego wieku, stosownie do zapisów w umowie.

Dalej zajmiemy się głównie składkami emerytalnymi z ubezpieczenia obowiązkowego.

Składki zgromadzone w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych na subkoncie, tak jak i te w Otwartych Funduszach Emerytalnych, czyli środki zgromadzone w II filarze, mogą być dziedziczone. Prawo do nich mają małżonek, uposażeni lub spadkobiercy.

Odnośnie II filaru, środki zgromadzone na subkoncie podlegają dziedziczeniu po zmarłym. Po śmierci ubezpieczonego mogą zostać przekazane nowemu właścicielowi na takich samych zasadach jak środki zgromadzone w OFE. Środki zgromadzone w OFE podlegają dziedziczeniu lub nabyciu przez osobę, wskazaną przez członka OFE w dyspozycji na wypadek śmierci. Członek OFE wyznacza tzw. osoby uposażone, którym są przekazywane środki z OFE po śmierci członka, niezależnie od dziedziczenia spadku. W sytuacji gdy nie ma uposażonych, środki z OFE wchodzą w skład masy spadkowej i są dziedziczone przez spadkobierców zmarłego członka OFE. Dziedziczenie odbywa się wyłącznie na wniosek spadkobiercy lub osoby uposażonej.

Należy tu zaznaczyć, że jeśli w chwili śmierci osoba ubezpieczona pozostawała w związku małżeńskim, środki z OFE wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków, co wynika z art. 31, ustępu 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: „Do majątku wspólnego należą w szczególności: (…) 3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków”. W związku z tym, w przypadku śmierci osoby ubezpieczonej w trakcie trwania małżeństwa i małżeńskiej wspólności majątkowej, małżonkowi pozostałemu przy życiu, obowiązkowo należy się połowa środków zgromadzonych na subkoncie ZUS czy też w OFE w zakresie, w jakim środki te stanowiły przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej. Druga połowa jest dziedziczona zgodnie z zasadami prawaspadkowego i podlega przekazaniu spadkobiercy lub innej osobie uposażonej, wskazanej podczas przystępowania do OFE.

Jeśli małżonek nie posiada konta OFE to dziedziczenie pierwszej połowy kwoty wiąże się z koniecznością założenia takiego konta. Jeżeli zaś małżonek nie ma subkonta, ZUS otwiera takie subkonto i przekazuje na nie środki. Pozostałe środki przekazywane są osobom wskazanym przez zmarłego (uposażonym), a w przypadku niewskazania tych osób, wchodzą w skład spadku i podlegają dziedziczeniu na zasadach ustawowych. Transfer ma miejsce po przedstawieniu stosownych dokumentów, dotyczących zgonu osoby ubezpieczonej, nabycia spadku oraz pozostawania w małżeństwie w chwili śmierci.

Uposażonym może być jedynie osoba fizyczna. Uposażonymi nie muszą być członkowie rodziny zmarłego, a może być nim również małżonek zmarłego.

Osoba ubezpieczona może wskazać także udział tych osób w zgromadzonych środkach. Jeśli ubezpieczony wskazał kilka osób, a nie oznaczył ich udziału w tych środkach, uważa się, że udziały tych osób są równe.

Warunkiem uzyskania środków zgromadzonych w II filarze jest to, aby do śmierci osoby ubezpieczonej doszło nie później niż w dniu:

złożenia przez zmarłego wniosku o emeryturę z tytułu osiągnięcia wieku emerytalnego wynoszącego 65 lat,
nabycia przez zmarłego prawa do emerytury w wieku emerytalnym wynoszącym 65 lat, jeżeli złożenie takiego wniosku nie jest wymagane, lub
osiągnięcia wieku emerytalnego wynoszącego 65 lat, przez osoby, które miały ustalone prawo do okresowej emerytury kapitałowej do dnia poprzedzającego osiągnięcie tego wieku.

Podział i transfer środków są ograniczone w czasie, ponieważ podział i transfer nie następują w przypadku, gdy rozwód, unieważnienie małżeństwa albo śmierć nastąpiły po dniu wystąpienia ww. okoliczności.

Wniosek jest taki, że w razie rozwodu czy śmierci po ukończeniu 65. roku życia nie dojdzie do przekazania środków z II filaru.

Składki zgromadzone w I filarze nie mogą być dziedziczone. Po śmierci ubezpieczonego pozostają one w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i będą z nich pokrywane wypłaty dla innych emerytów. Gdy ubezpieczony ma subkonto w ZUS i jednocześnie jest członkiem OFE, proces podziału środków rozpoczyna się w otwartym funduszu emerytalnym.

Po śmierci osoby, która była członkiem OFE, należy poinformować fundusz, do którego należała, o jej śmierci i złożyć tam wniosek wraz z wymaganymi dokumentami. Jeśli nie wiadomo, do którego funduszu się zwrócić, należy zgłosić się do ZUS, który udzieli tej informacji. OFE podzieli środki zgodnie z dyspozycją członka OFE. Następnie, w ciągu 14 dni od dokonania tego podziału, otwarty fundusz emerytalny powinien poinformować ZUS o osobach, na których rzecz podzielił środki zgromadzone na rachunku w OFE, oraz o ich udziale w tych środkach.

W ten sam sposób zostaną podzielone środki zapisane na subkoncie. ZUS ma na to 3 miesiące, od kiedy wpłynie tam zawiadomienie o podziale środków z OFE. ZUS dzieli środki zgodnie z informacjami ze złożonego przez ubezpieczonego oświadczenia i wskazania, na wniosek osoby uprawnionej do tych środków.

Pani Jowita lub jej dzieci powinny zainicjować proces przejęcia składek emerytalnych z II filaru po zmarłym mężu. W tym celu najlepiej udać się do ZUS, który skieruje ich do właściwego funduszu emerytalnego. Tam powinni przedstawić wymagane dokumenty i w ten sposób rozpocząć starania o transfer lub wypłatę środków zgromadzonych w II filarze przez ich męża i ojca. Podziału środków na subkoncie dokona ZUS na podstawie informacji przekazanej przez OFE.

Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych.
Ustawa z dnia 4 października 2018 roku o pracowniczych programach emerytalnych.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy

Autorka: Beata Klimkiewicz

Kiedy można się starać o rentę rodzinną?

12 grudnia 2022

Pan Franciszek owdowiał 3 tygodnie temu. Oboje z żoną byli już emerytami i pan Franciszek obawia się, czy da radę teraz utrzymać się z jednej emerytury, zwłaszcza, że emerytura żony była znacznie wyższa od jego emerytury. Sąsiad doradził panu Franciszkowi, żeby dowiedział się, czy może w jakiś sposób zamienić swoją emeryturę na emeryturę żony, bo ponoć niektórzy ludzie korzystają z takiej możliwości. Pan Franciszek udał się do doradcy obywatelskiego i zapytał, czy może zwrócić się z takim wnioskiem do ZUS?

Pan Franciszek może starać się o rentę rodzinną. Kluczowym warunkiem starania się o rentę rodzinną jest, aby bliska osoba w chwili śmierci: miała ustalone prawo do emerytury lub do emerytury pomostowej, lub do renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki do jej uzyskania.

O rentę po zmarłym mogą wystąpić członkowie rodziny zmarłego – dzieci własne, dzieci przyjęte na wychowanie, małżonek, były małżonek oraz rodzice.

W praktyce, aby otrzymać rentę rodzinną wszystkie wymienione osoby muszą spełniać pewne warunki. Dzieci mają ograniczenia wiekowe – mają prawo do renty, jeżeli nie ukończyły 16 lat, chyba że uczą się, wtedy mogą otrzymywać rentę do ukończenia 25 roku życia. Bez względu na wiek, rentę otrzymają dzieci całkowicie niezdolne do pracy oraz samodzielnej egzystencji, jeśli ich niepełnosprawność powstała przed 16 rokiem życia, lub jeśli się uczyły – przed 25 rokiem życia. Dzieci przysposobione powinny zostać przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią opiekuna, aby mogły starać się o tę rentę.

Aby współmałżonek ubezpieczonego zmarłego otrzymał rentę rodzinną, powinien w chwili śmierci ubezpieczonego mieć ukończone 50 lat lub być niezdolnym do pracy. Przy tym małżonkowie powinni być przed śmiercią we wspólności małżeńskiej, która oznacza rzeczywisty związek łączący małżeństwo, obejmujący wspólne zamieszkiwanie i prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, wspólne pożycie, wierność i pomoc we współdziałaniu dla dobra założonej przez siebie rodziny a także więź duchową, osobistą, emocjonalną i uczuciową.

Prawo do renty rodzinnej nabywa również wdowa/wdowiec, wychowujący dziecko, mające prawo do renty rodzinnej po zmarłym.

Ponadto, jeśli wdowiec/wdowa w ciągu 5 lat od śmierci współmałżonka lub od zaprzestania wychowywania dzieci otrzymujących po nim rentę rodzinną, ukończy 50 lat, również nabywa prawa do renty rodzinnej.

Wdowa/wdowiec niespełniający powyższych warunków do uzyskania renty rodzinnej, a będący w trudnej sytuacji finansowej ze względu na brak źródła utrzymania, ma prawo do okresowego otrzymania renty rodzinnej – przez rok lub, jeśli zdobywa kwalifikacje zawodowe do wykonywania pracy zarobkowej – przez maksymalnie dwa lata.

Ponowne zamążpójście nie ma wpływu na uprawnienie wdowy/wdowca do renty rodzinnej.

O rentę po zmarłym może starać się rozwiedziony współmałżonek, jeżeli otrzymywał od niego przed śmiercią alimenty, ustalone wyrokiem sądowym czy ugodą sądową lub otrzymywał stałą pomoc materialną od zmarłego byłego współmałżonka (zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 maja 2014 r. sygn. akt SK 61/13).

W pewnych warunkach również rodzice zmarłego mają prawo dochodzić po nim renty rodzinnej – gdy korzystali z jego pomocy, aby się utrzymać, albo gdy są niezdolni do pracy, mają już ukończone 50 lat (lub ukończą w ciągu 5 lat od jego śmierci) a także, gdy wychowują dzieci zmarłego upoważnione do otrzymywania renty po nim.

Osoba występująca o rentę rodzinną, może pobierać wynagrodzenie z tytułu pracy, ale musi poinformować o tym Zakład Ubezpieczeń Społecznych przy składaniu wniosku o przyznanie świadczenia.

Przekroczenie pewnych progów wysokości dochodu może skutkować zmniejszeniem lub zawieszeniem wypłacania renty rodzinnej. Kwota renty zostanie zmniejszona, jeśli osiągnięty dochód z tytułu zatrudnienia przekroczy 70% przeciętnego wynagrodzenia – obecnie jest to kwota 4,536.50 zł brutto (grudzień 2022 roku); renta zostanie obniżona o kwotę przekroczenia tego limitu.

Jeśli zarobki osoby występującej o rentę rodzinną przekroczą 130% przeciętnego wynagrodzenia, obecnie jest to kwota 8,424.90 zł brutto (grudzień 2022 roku), świadczenie zostanie zawieszone.

Po zmarłym wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna łączna renta rodzinna, która jest podzielona w równych częściach pomiędzy osoby uprawnione. Jeżeli do renty rodzinnej uprawniona jest jedna osoba z rodziny zmarłego, otrzyma ona 85% świadczenia zmarłego, jeżeli dwie osoby będzie to 90% świadczenia zmarłego a w przypadku trzech uprawnionych osób wyniesie to 95% świadczenia zmarłego.

W celu otrzymania renty rodzinnej konieczne jest złożenie wniosku ERR-W, który można otrzymać w oddziale ZUS-u. Do formularza należy złożyć dodatkowo dokumenty potwierdzające spełnienie warunków do przyznania renty:

dokument potwierdzający datę urodzenia i stwierdzający datę zgonu członka rodziny, po którym ma zostać przyznana renta,
dokument potwierdzający datę urodzenia osoby ubiegającej się o rentę,
odpis skrócony aktu małżeństwa, gdy o rentę ubiega się osoba owdowiała,
zaświadczenie o stanie zdrowia dziecka, osoby owdowiałej, wystawione przez lekarza leczącego, jeżeli przyznanie renty jest uzależnione od niezdolności do pracy,
zaświadczenie o uczęszczaniu do szkoły, jeżeli dziecko ukończyło 16 lat,
oświadczenie o pozostawaniu we wspólności małżeńskiej do dnia śmierci współmałżonka, a jeżeli takiej wspólności nie było, dokument o ustaleniu prawa do alimentów na podstawie decyzji sądu lub też jakiekolwiek dowody na to, że zmarły wspierał materialnie byłego współmałżonka.

Wymagane dokumenty są uzależnione od indywidualnej sytuacji danej rodziny i w poszczególnych przypadkach mogą być wymagane inne potwierdzenia, druki lub oświadczenia.

Od 1 marca 2022 roku, minimalna renta rodzinna wynosi 1.338,44 zł. Renta rodzinna jest każdego roku rewaloryzowana.

Pan Franciszek złożył dokumenty do ZUS o przyznanie renty rodzinnej w miesiąc po śmierci żony. Oprócz niego nikt o tę rentę nie wystąpił, gdyż ich dzieci są już dorosłe a rodzice żony od dawna nie żyją. Po dwóch miesiącach otrzymał rentę rodzinną, naliczoną od dnia śmierci żony w wysokości 85 % jej emerytury. Świadczenie to zastąpiło jego dotychczasową emeryturę, niższą od renty o 450 zł.

Podstawa prawna:
Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 maja 2014 r. sygn. akt SK 61/13 (Dz.U.2014.683).

Autorka: Beata Klimkiewicz

Jak przeprowadzić postępowanie spadkowe? Część druga – Dział spadku

17 października 2022

Pani Karolina i pani Alicja odziedziczyły po matce mieszkanie w Warszawie oraz działkę z domem całorocznym nad Bugiem. Muszą podzielić się tym majątkiem. Pani Alicja najchętniej sprzedałaby te nieruchomości, bo potrzebuje pieniędzy na spłatę zadłużenia. Pani Karolina ze względów sentymentalnych chciałaby zachować działkę nad Bugiem. Panie są w dobrych relacjach i po wstępnej wycenie doszły do wniosku, że wartość działki z domem odpowiada wartości mieszkania w Warszawie. Chciałyby więc tak podzielić się majątkiem, żeby pani Karolinie przypadła w udziale działka, a pani Alicji mieszkanie, które będzie mogła sprzedać. Pytają doradcy obywatelskiego, jak mają dopełnić formalności?

W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wskazuje tylko udziały, w jakich poszczególni spadkobiercy dziedziczą po zmarłym. To samo jest w dokumencie poświadczenia dziedziczenia, sporządzonym przez notariusza. Nie wskazuje się tam obiektów czy przedmiotów wchodzących w skład spadku.

To w kolejnym, drugim etapie postępowania spadkowego następuje podział masy spadkowej. Prawo do wystąpienia o dział spadku nie przedawnia się, a więc można to zrobić w każdym momencie nawet po 10 czy po 20 latach od śmierci spadkodawcy.

Jeżeli spadkobierca jest tylko jeden, przeprowadzanie postępowania o dział spadku nie będzie konieczne.

Dział spadku może być dokonany przed sądem lub przed notariuszem.

Poprzez notariusza umowę o dział spadku można sporządzić nawet tego samego dnia, co stwierdzenie nabycia spadku, ale to tylko w przypadku, gdy wszyscy spadkobiercy czy ich pełnomocnicy są zgodni co do podziału spadku.

Natomiast postępowanie o dział spadku na drodze sądowej, będzie przeprowadzone zarówno gdy spadkobiercy są zgodni co do podziału, jak również gdy występuje między nimi konflikt.

W sądzie oba rozstrzygnięcia będą wydane w osobnych postanowieniach – w pierwszej kolejności sąd wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, następnie poczeka na jego uprawomocnienie się i dopiero, jeśli uczestnicy sprawy nie wniosą apelacji, będzie rozstrzygał w sprawie działu spadku.

Zarówno u notariusza jak i w sądzie to spadkobierca musi zaprezentować projekt działu spadku. We wniosku o dział spadku można zaproponować przyznanie jednemu spadkobiercy całego majątku spadkowego z obowiązkiem spłaty na rzecz pozostałych spadkobierców albo przyznanie spadkobiercom poszczególnych składników majątkowych z obowiązkiem spłat lub bez obowiązku spłat.

W razie sporu między spadkobiercami co do podziału spadku, sąd rozstrzygnie sprawę, biorąc pod uwagę najlepszy, zdaniem sądu, podział składników majątkowych. Od orzeczenia wydanego przez sąd, każda ze stron będzie mogła się odwołać, składając apelację.

Niezależnie od sposobu nabycia spadku, każdy spadkobierca, który zdecyduje się przyjąć majątek po zmarłej osobie, musi pamiętać o obowiązku złożenia stosownego zeznania lub zawiadomienia podatkowego do urzędu skarbowego. Ma na to 1 miesiąc od chwili uprawomocnienia się postanowienia sądowego w sprawie stwierdzenia nabycia spadku albo uzyskania aktu poświadczenia dziedziczenia.

Jedyną możliwością uniknięcia załatwiania formalności skarbowych związanych ze spadkiem jest jego odrzucenie.

W przypadku pani Alicji i pani Karoliny, sprawa działu spadku jest o tyle prosta, że panie uzgodniły między sobą, co której przypadnie w udziale. Teraz pozostaje im tylko zdecydować, gdzie załatwić formalności – jeśli zdecydują się na notariusza, sprawa zostanie załatwiona „od ręki”, oczywiście po dostarczeniu do biura notarialnego wszystkich niezbędnych dokumentów, dotyczących nieruchomości, których zebranie może również zająć trochę czasu. Ale takie rozwiązanie jest kosztowniejsze niż sprawa w sądzie. Opłata notarialna będzie uzależniona od wartości nieruchomości – jeśli ich wartość przekracza 1.000.000 zł, opłata może wynieść nawet kilka tysięcy złotych.

Tańsze, choć wymagające znacznie więcej czasu, będzie zwrócenie się z wnioskiem o dział spadku do sądu. W sądzie pobiera się od wniosku o dział spadku opłatę stałą w kwocie 500 zł, ale w przypadku, gdzie mamy zgodny projekt podziału spadku, pobiera się niższą opłatę stałą – a mianowicie 300 zł. Opłatę stałą w kwocie 1.000 złotych pobiera się od wniosku o dział spadku połączony ze zniesieniem współwłasności, a jeżeli zawiera on zgodny projekt działu spadku i zniesienia współwłasności, pobiera się opłatę stałą w kwocie 600 złotych.

Podstawa prawna:
Kodeks cywilny
Ustawa o podatku od spadków i darowizn.

Autorka: Beata Klimkiewicz

Jak przeprowadzić postępowanie spadkowe? Część I – nabycie spadku

12 września 2022

Pan Karol dwa miesiące temu stracił matkę. Wraz z bratem są jej jedynymi spadkobiercami. Po zmarłej zostało mieszkanie własnościowe i konto w banku. Mieszkanie było własnością obojga rodziców, ale po śmierci ojca 6 lat temu, nikt nie pomyślał o przeprowadzeniu postępowania spadkowego. Teraz bracia chcieliby sprzedać to mieszkanie, ale w księgach wieczystych właścicielami są obydwoje rodzice. Chcieliby też dowiedzieć się, czy na koncie bankowym matki pozostały jakieś pieniądze. Pogrzeb kosztował 15.000 zł, musieli dopłacić 11.000 zł do tego, co na pogrzeb otrzymali z ZUS, więc oszczędności mamy na koncie mogłyby umożliwić im choć częściowe pokrycie kosztów pogrzebu. Udali się do doradcy obywatelskiego, żeby zapytać, jakich formalności muszą dopełnić, aby formalnie uzyskać spadek.

Przepisy nie nakładają na spadkobierców obowiązku przeprowadzenia postępowania spadkowego. Postępowanie spadkowe jest jednak niezbędne do tego, aby formalnie potwierdzić prawa do nabytego spadku i przejąć uzyskane w spadku składniki majątkowe np. dokonać wpisu w księdze wieczystej czy pobrać pieniądze z konta bankowego spadkodawcy. Dlatego bracia muszą przeprowadzić postępowanie spadkowe po ojcu i po matce.

Może się to odbyć u notariusza albo na drodze sądowej, przy czym każda form wiąże się z nieco innymi kosztami.

Postępowanie spadkowe składa się zazwyczaj z dwóch etapów.

Pierwszym etapem jest postępowanie w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku, podczas którego zakreślony zostaje jedynie krąg spadkobierców ustawowych lub testamentowych i udziały, jakie każdy z nich dziedziczy. Na tym pierwszym etapie można już zakończyć postępowanie spadkowe w przypadku, kiedy jest tylko jeden spadkobierca lub gdy nie ma potrzeby dzielenia spadku pomiędzy spadkobierców.

Drugim etapem jest dział spadku, na mocy którego poszczególne przedmioty wchodzące w skład spadku zostają przydzielone konkretnym spadkobiercom.

Postępowanie spadkowe możemy przeprowadzić sądownie, albo u notariusza (przy spełnieniu pewnych warunków wymienionych dalej). Notarialne postępowanie spadkowe jest możliwe tylko wtedy, gdy pomiędzy spadkobiercami i rodziną zmarłego panują dobre relacje i nikt nie kwestionuje ostatniej woli spadkodawcy. W pierwszym etapie, aby można było poświadczyć dziedziczenie u notariusza, koniecznym jest stawienie się u niego wszystkich spadkobierców lub ich pełnomocników. Jeśli warunku tego nie można spełnić, pozostaje tylko postępowanie sądowe.

Sądowe postępowanie spadkowe w sprawie stwierdzenia nabycia spadku musi być przeprowadzone przez sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, ale jeżeli miejsca jego zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, postępowanie przeprowadza się przed sądem miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. W związku z tym, że w przypadku pana Karola jedno i drugie z rodziców mieszkało i umarło w tej samej miejscowości, bracia mogą zwrócić się z jednym wnioskiem do tego samego sądu i przeprowadzić dwa postępowania spadkowe za jednym razem.

Znacznie szybciej przeprowadza się postępowanie spadkowe u notariusza, ale warunkiem takiego załatwienia sprawy jest obecność u notariusza wszystkich osób powołanych do dziedziczenia lub ich pełnomocników. Akt poświadczenia dziedziczenia może zostać przygotowany przez każdego notariusza, którego wybiorą spadkobiercy. Może to być osoba z dowolnie wybranej kancelarii notarialnej bez względu na to, gdzie znajduje się majątek wchodzący w skład spadku, czy gdzie mieszkał spadkodawca.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, spadkobierca ma trzy możliwości przy nabywaniu spadku:

– może przyjąć spadek wprost – bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe, ma na to 6 miesięcy;

– może przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza – z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe do wysokości stanu czynnego spadku;

– może spadek odrzucić, ale na to ma tylko 6 miesięcy od śmierci spadkodawcy lub od momentu, kiedy dowiedział się o swoim powołaniu do dziedziczenia.

Występując o dokument nabycia spadku, należy czy to w sądzie, czy u notariusza przedstawić następujące dokumenty i informacje:

Akt zgonu spadkodawcy

2. Akty urodzenia spadkobierców (w przypadku zamężnych kobiet, jeśli zmieniły nazwisko – akt zawarcia małżeństwa)

3. Testament (jeśli został spisany).

4. Dane spadkobierców (imiona i nazwiska, nr PESEL, miejsce zamieszkania).

Notarialne poświadczenie dziedziczenia przed notariuszem jak i stwierdzenie nabycia spadku w sądzie mają takie same skutki prawne i mogą być podstawą do dokonania wpisu np. w księgach wieczystych; można też na ich podstawie sprzedać mieszkanie, jeśli wszyscy spadkobiercy wyrażą taką wolę. Dokumenty te złożone w banku, pozwalają na dostęp do funduszy zmarłego w częściach wskazanych dla poszczególnych spadkobiorców, o ile spadkodawca nie dokonał dyspozycji wkładem na wypadek śmierci (wówczas takie oszczędności do spadku nie wchodzą). A także możemy zwrócić się do dowolnego banku z dyspozycją sprawdzenia, w jakich bankach spadkodawca ulokował swoje oszczędności.

W przypadku pana Karola, żeby móc dysponować mieszkaniem rodziców, synowie muszą przeprowadzić postępowanie spadkowe po ojcu i po matce. Jeśli są zgodni, najszybszym sposobem będzie przeprowadzenie postępowania spadkowego u notariusza. Jeśli w skład spadku wchodzi tylko mieszkanie i pieniądze na koncie, a są zgodni co do sprzedaży i swoich udziałów w spadku, bracia mogą zrezygnować z formalnego działu majątku, gdyż akt poświadczenia dziedziczenia spisany u notariusza wystarczy im do przeprowadzenia wszelkich czynności prawnych.

Podstawa prawna:
Kodeks cywilny
Kodeks postępowania cywilnego

Autorka: Beata Klimkiewicz

Jak sporządzić testament?

11 lipca 2022

Pani Ola ostatnio rozmawiała z mężem na temat, jak rozporządzą majątkiem na wypadek swojej śmierci. Pan Jerzy stwierdził, że decyzję o swojej ostatniej woli powinni przeprowadzić raczej osobno, gdyż nie wiadomo, które z nich odejdzie pierwsze. Nie wiadomo przecież kiedy to nastąpi i nie wiadomo też, co zostanie z ich majątku do tego czasu. Pan Jerzy najchętniej skorzystałby z pomocy notariusza, bo nie wie, ”jak się za to zabrać”, natomiast pani Ola uważa, że szkoda pieniędzy, bo słyszała, że samodzielne spisanie testamentu nie jest sprawą skomplikowaną, a taki testament nie różni się niczym od dokumentu sporządzonego u notariusza. Postanowili, że zgłoszą się do doradcy obywatelskiego, u którego dowiedzą się, jak spisać testament „na własną rękę”.

Testament może sporządzić każda osoba, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych, czyli ukończyła 18 lat i nie jest ubezwłasnowolniona.

Spisanie testamentu nie jest sprawą trudną, należy jednak przy jego sporządzaniu uwzględnić kilka istotnych reguł.

Testament przygotowany własnoręcznie przez spadkodawcę – testatora powinien:

Być spisany odręcznie (nie na komputerze).
Zawierać datę. Można sporządzić wiele testamentów, ale co do zasady ważny jest tylko testament z najświeższą datą, gdyż napisanie kolejnego testamentu unieważnia poprzedni. I to niezależnie od jego formy – testament spisany w domu odręcznie może poprzez samą swoją datę unieważnić testament spisany wcześniej aktem notarialnym. Dlatego postawienie daty jest tak istotne. Gdy jednak spadkodawca sporządza nowy testament i nie zaznacza w nim, że poprzedni odwołuje, odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego.
Zawierać podpis spadkodawcy pod treścią testamentu (nie w innym miejscu).
Zawierać dane spadkobierców – imiona i nazwiska oraz w miarę możności inne ich dane, pozwalające na identyfikację i lokalizację (datę urodzenia, adres, ewentualnie stopień pokrewieństwa) i określać ich udział w dziedziczonym majątku – składników majątku w testamencie nie trzeba wymieniać.
Ewentualnie w testamencie powinny się znaleźć dokładne dane osoby, którą spadkodawca chciałby wydziedziczyć. Trzeba jednak wtedy umotywować swoją decyzję o wydziedziczeniu, które może nastąpić tylko wówczas jeśli ustawowy spadkobierca wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób rażącej obrazy czci albo umyślnego przestępstwa przeciwko ich życiu, zdrowiu, czy wolności lub uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Uwaga! Nie można sporządzić testamentu wspólnego z inną osobą np. ze współmałżonkiem. Swój testament każdy musi spisać oddzielnie.

Jeśli spadkodawca chciałby zapisać w testamencie poszczególne części majątku poszczególnym osobom, powinien się raczej udać do notariusza. Co prawda nie ma obowiązku sporządzania testamentu w formie aktu notarialnego, bez względu na to, co jest w nim zapisane, jeśli jednak chcemy przeznaczyć w testamencie konkretną rzecz dla danej osoby, czyli sporządzić zapis windykacyjny, to może to nastąpić tylko w formie aktu notarialnego.

Testament notarialny jest sporządzany u notariusza i podlega opłatom. Do jego głównych zalet należy zwiększona pewność rozrządzenia. Notariusz dopełni warunków formalnych, dokładnie wytłumaczy wszystkie niejasności oraz upewni się, że spadkodawca jest świadomy tego, co robi. Zmniejszy to ryzyko ewentualnego późniejszego podważania testamentu.

Koszt sporządzenia testamentu zależy od rodzaju jego zapisów. Najprostszy testament notarialny to koszt ok. 100 zł.

Testament notarialny może na prośbę testatora zostać zarejestrowany w Notarialnym Rejestrze Testamentów (NORT) utworzonym przez Krajową Radę Notarialną. Warto rozważyć rejestrację testamentu, ponieważ dla spadkodawcy jest bezpłatna, a jednocześnie umożliwia zainteresowanym szybkie odszukanie testamentu po jego śmierci. W rejestrze można zarejestrować testament sporządzony w formie aktu notarialnego oraz testament własnoręczny, jeżeli jest przechowywany u notariusza.

Autorka: Beata Kimkiewicz

Jakie formalności trzeba załatwić po śmierci bliskiej osoby w związku z pogrzebem?

16 Maj 2022

Pani Lena znienacka owdowiała. Mąż zmarł w szpitalu i pani Lena powinna zorganizować pogrzeb, ale z emerytury niewiele jej w tym miesiącu zostało a na wspólnym koncie z mężem nie ma wystarczających środków, żeby sfinansować całość pogrzebu. Pani Lena wie, że mąż ma na swoim koncie oszczędności – pracował do ostatniej chwili i dobrze zarabiał a na konto wspólne co miesiąc przelewał pieniądze „na życie”, które były tylko częścią jego wynagrodzenia, resztę odkładał „na czarną godzinę”. Pani Lena nie jest do jego konta upoważniona i nie może sprawdzić, jaką sumę zgromadził. Mąż nie pozostawił testamentu a pani Lena nie wie, czy musi coś robić w sprawie spadku, bo oprócz mieszkania i osobnego konta w banku nic nie posiadał. Mają dwóch dorosłych synów, ale obecnie jeden syn jest bez pracy a drugi musi utrzymywać rodzinę. Pani Lena wolałaby nie pożyczać pieniędzy, bo boi się zadłużenia. Zwróciła się do doradcy obywatelskiego z pytaniem, jakie formalności czekają ją w związku ze śmiercią męża i skąd mogłaby wziąć pieniądze na pogrzeb.

Zasiłek pogrzebowy przysługuje osobie, która poniosła koszty pogrzebu po śmierci:

osoby, która ma przyznaną emeryturę lub rentę,
osoby, która ma przyznaną emeryturę pomostową,
osoby, która jest ubezpieczona w ZUS,
osoby, która ma przyznane nauczycielskie świadczenie kompensacyjne,
osoby, która zmarła w czasie pobierania zasiłku chorobowego albo świadczenia rehabilitacyjnego po ustaniu ubezpieczenia,
osoby, która w dniu śmierci nie miała przyznanej emerytury lub renty, lecz spełniała warunki do jej uzyskania,
cywilnej niewidomej ofiary działań wojennych, która pobierała świadczenie pieniężne,
osoby, która pobierała świadczenie przedemerytalne lub zasiłek przedemerytalny,
osoby, która pobierała rentę socjalną,
osoby, która zmarła wskutek wypadku lub choroby zawodowej powstałych w szczególnych okolicznościach,
osoby, która pobierała rentę z tytułu wypadku lub choroby zawodowej powstałych w szczególnych okolicznościach,
członka rodziny osoby wymienionej w punktach 1–4, 8 i 11,
osoby, która nie miała własnego tytułu do ubezpieczeń, ale była członkiem rodziny osoby ubezpieczonej.

Zasiłek pogrzebowy wynosi 4 000 zł (stan na kwiecień 2022 roku) niezależnie od kwoty poniesionych kosztów pogrzebu i aby go uzyskać należy złożyć w jednostce ZUS wniosek na odpowiednim formularzu (Z-12). Można to zrobić osobiście, przesłać pocztą lub przez Platformę Usług Elektronicznych ZUS (PUE ZUS). Wniosek należy złożyć w ciągu 12 miesięcy od dnia śmierci osoby. Po tym terminie następuje przedawnienie roszczeń. Zasiłek zostanie wypłacony w ciągu 30 dni kalendarzowych od złożenia wszystkich dokumentów.

Zasiłek pogrzebowy przysługuje: członkowi rodziny, pracodawcy, domowi pomocy społecznej, gminie, powiatowi, osobie prawnej kościoła lub związku wyznaniowego, osobie obcej – w przypadku, jeżeli pokryła koszty pogrzebu.

Jeżeli pogrzeb organizowany jest przez zakład pogrzebowy, a osobą zajmującą się pochówkiem jest krewny w pierwszej linii zmarłego, to do ZUS o zasiłek może wystąpić zakład pogrzebowy, po otrzymaniu odpowiedniego upoważnienia. Wtedy rozliczając się z zakładem pogrzebowym trzeba już tylko zapłacić różnicę, jaka powstanie po odliczeniu zasiłku (4.000 zł) od kosztów pogrzebu.

Aby zwrócić się do zakładu pogrzebowego i rozpocząć formalności pogrzebowe potrzebny będzie akt zgonu zmarłego. O akt zgonu należy wystąpić do urzędu stanu cywilnego właściwego miejscu zgonu zmarłego. Urzędnik sporządza akt zgonu na podstawie karty zgonu. Po otrzymaniu karty w szpitalu lub od lekarza, który stwierdził zgon, trzeba udać się z nią do urzędu stanu cywilnego i wypisać tam wniosek o akt zgonu. Jest on wydawany na miejscu „od ręki” tak, żeby było można od razu przystąpić do załatwiania formalności pogrzebowych. Warto wziąć kilka wypisów z aktu zgonu, gdyż będzie potrzebny również przy późniejszych formalnościach spadkowych, jak również przy ewentualnym występowaniu o rentę rodzinną czy zwrot kosztów pogrzebu do banku. Po zarejestrowaniu zgonu odpis skrócony aktu zgonu wydawany jest bezpłatnie. Opłatę skarbową uiszcza się za każdy kolejny odpis.

Pani Lena, przy okazji pobytu w urzędzie stanu cywilnego pobrała również swój akt małżeństwa oraz akt urodzenia syna i akt małżeństwa drugiego syna – te dokumenty potrzebne jej będą do przeprowadzenia postępowania spadkowego (akt urodzenia czy akt małżeństwa przedstawiany u notariusza lub dołączany do wniosku o stwierdzenie nabycia spadku do sądu powinien być pobrany w ciągu ostatnich 3 miesięcy).

Obecnie zdarza się, że na odpisy aktów urodzenia trzeba czekać kilka tygodni, dobrze więc połączyć te sprawy podczas wizyty w urzędzie, jeśli planowane jest przeprowadzenie wkrótce postępowania spadkowego.

Jeśli zmarły miał konto w banku, istnieje możliwość pokrycia kosztów pogrzebu z jego konta, jeszcze przed przeprowadzeniem postępowania spadkowego. Osoba, która zorganizuje pogrzeb, może udać się do banku i żądać zwrotu poniesionych z tego tytułu wydatków. Wystarczy, że przedstawi akt zgonu oraz rachunki, potwierdzające wysokość poniesionych kosztów. Nie ma przy tym znaczenia, czy taka osoba jest spadkobiercą zmarłego, czy też nie.

Pani Lena na krótko może pożyczyć pieniądze od kuzynki, zwróci jej te pieniądze jak tylko bank wypłaci pieniądze z konta męża na podstawie faktury za pogrzeb.

Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Prawo bankowe
Kodeks cywilny

Autor: Beata Klimkiewicz

Jak przeprowadzić ubezwłasnowolnienie bliskiej osoby?

14 marca 2022

Pani Eugenia w kilka lat po przejściu na emeryturę zaczęła zachowywać się w dziwny sposób. Dzień zaczął jej się mylić z nocą, potrafiła w piżamie i kapciach wyjść do sklepu a tuż po zjedzeniu obiadu, dopytywać się o obiad i uparcie twierdzić, że jeszcze nie jadła i odczuwa głód. Po pewnym czasie w ogóle przestała jeść, pić i przyjmować leki. Nie chciała się poddać leczeniu, mimo że kilka razy zasłabła. Odmówiła też pójścia do szpitala, gdy wezwane pogotowie chciało ją zabrać na badania i dalszą obserwację. Jej syn przerażony stanem matki zadbał o opiekunkę, która zamieszkała z panią Eugenią. Pani Eugenia, mimo, że zazwyczaj była łagodną osobą, postanowiła pożegnać z domu opiekunkę i próbowała ją pobić, ganiając za nią po całym domu. Wyraziła bardzo stanowczo wolę, że chce mieszkać w swoim domu sama. W związku z faktem, że w jej obecnym stanie pani Eugenia już nie może mieszkać sama, bo to zagraża jej zdrowiu i życiu, syn zwrócił się do doradcy obywatelskiego z pytaniem, z czym wiąże się proces ubezwłasnowolnienia, bo może powinien ubezwłasnowolnić matkę?

Ubezwłasnowolnienie bliskiej osoby to trudna decyzja, podejmuje się ją w ostateczności, gdy inne sposoby zapanowania nad trudnym do opanowania zachowaniem bliskiego są już niemożliwe. Wiąże się też z wystąpieniem na drogę sądową i sprawą z udziałem trzech sędziów a także postępowaniem dowodowym z udziałem samego zainteresowanego, biegłych lekarzy takich jak psychiatra, neurolog, psycholog oraz innych uczestników postępowania.

Ubezwłasnowolnienie staje się konieczne, gdy osoba w związku z upośledzeniem umysłowym, chorobą psychiczną lub uzależnieniem zachowuje się w sposób nieracjonalny, nie jest w stanie wyrazić własnej woli i podejmować decyzji w sposób świadomy.

Naczelną zasadą, którą należy się kierować przy decyzji o ubezwłasnowolnieniu, jest dobro osoby, która ma być ubezwłasnowolniona.

Ubezwłasnowolnienie następuje na mocy prawomocnego postanowienia sądu. To zatem sąd rozstrzyga, czy dana osoba jest zdolna właściwie ocenić, czy decyzje które podejmuje wobec siebie i swojego majątku są dla niej korzystne.

W zależności od indywidualnych okoliczności, sąd zasięga opinii lekarza psychiatry, neurologa albo psychologa, których zadaniem jest ustalenie, czy u danej osoby występuje choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenie psychiczne oraz jaki jest ich wpływ na zakres zdolności tej osoby do racjonalnego podejmowania decyzji. W postępowaniu o ubezwłasnowolnienie sąd bada, czy dana osoba jest w stanie kierować świadomie swym postępowaniem, a jeśli nie, to czy jest to skutkiem jednego z ww. zaburzeń.

Ubezwłasnowolnienie może zostać orzeczone jako częściowe lub całkowite.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami Kodeksu cywilnego: „osoba, która ukończyła lat trzynaście, może zostać ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

Osoba pełnoletnia może zostać ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw”.

Dla osoby, która zostanie ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd ustanawia opiekuna, chyba że osoba ubezwłasnowolniona pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską (osoby poniżej 18-ego roku życia). Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo sąd ustanawia kuratora.

Ubezwłasnowolnienie to całkowite albo częściowe pozbawienie człowieka zdolności do czynności prawnych.

Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona nie może samodzielnie wykonywać szeregu czynności prawnych. Do najważniejszych spośród nich zalicza się między innymi podpisywanie umów, sporządzanie testamentu, zawarcie małżeństwa, branie udziału w wyborach, czy zaciąganie kredytów. Ponadto, osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może sama wyrażać zgody na przeprowadzanie operacji i zabiegów medycznych. Podjęcie decyzji o wykonaniu wymienionych powyżej czynności wymaga uzyskania zezwolenia sądu wydanego na wniosek opiekuna.

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może samodzielnie dokonać czynności związanych z umowami powszechnie zawieranymi w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Może swobodnie, bez zgody kuratora, zarządzać swoim zarobkiem, chyba że z ważnych powodów sąd opiekuńczy postanowi inaczej. Może ona również swobodnie rozporządzać przedmiotami majątkowymi, które przedstawiciel ustawowy oddał jej do swobodnego użytku. Większość jednak czynności prawnych, dokonywanych przez osobę ubezwłasnowolnioną częściowo wymaga zatwierdzenia przez kuratora. Będą to wszelkie czynności zobowiązujące i rozporządzające, czyli np.: kupno, sprzedaż, darowizna, zlecenie, najem.

Opiekunem osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie najczęściej zostaje współmałżonek, rodzic lub bliski krewny chorego. W zakresie obowiązków opiekuna prawnego znajdują się przede wszystkim czynności, takie jak sprawowanie opieki nad podopiecznym, zarządzanie posiadanym przez niego majątkiem oraz reprezentowanie go przed różnego rodzaju instytucjami. Opiekun powinien dbać o zapewnienie ubezwłasnowolnionemu niezbędnych środków do życia, a ponadto opieki lekarskiej i bezpieczeństwa. Przynajmniej raz w roku, każdy, kto sprawuje pieczę nad ubezwłasnowolnionym, ma dodatkowo obowiązek przedstawiać sądowi sprawozdanie ze swojego działania.

Gdy mamy do czynienia z sytuacją ubezwłasnowolnia częściowego, funkcję tę sprawuje kurator.

Aby ubezwłasnowolnić daną osobę, należy złożyć odpowiedni wniosek do sądu. Postępowanie o ubezwłasnowolnienie należy do właściwości sądów okręgowych, orzekających w składzie trzech sędziów zawodowych, właściwych dla miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć małżonek osoby, której wniosek dotyczy, jej krewni w linii prostej (tj. rodzic, dziadek, dorosłe dziecko czy wnuk) oraz rodzeństwo, a także prokurator albo przedstawiciel ustawowy danej osoby. Wniosek o ubezwłasnowolnienie podlega opłacie stałej w wysokości 100 zł.

Zgodnie z obowiązującymi prawami człowieka, ubezwłasnowolnienie odbiera człowiekowi możliwość autonomicznego postępowania, dlatego też powinno się je stosować wyłącznie wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra ubezwłasnowolnianej osoby lub gdy poważnie zagraża ona bezpieczeństwu innych ludzi oraz porządkowi publicznemu.

Syn pani Eugenii powinien zatem dobrze rozważyć sprawę i zastanowić się, czy ubezwłasnowolnienie jest jedynym możliwym rozwiązaniem, aby objąć matkę właściwą opieką.

Podstawa prawna:
Kodeks cywilny
Kodeks postępowania cywilnego

Autorka: Beata Klimkiewicz

O jakie świadczenia finansowe może starać się osoba z orzeczonym znacznym stopniem niepełnosprawności?

3 stycznia 2022

Pan Włodzimierz pracował ciężko przez całe życie (głównie na budowach) i dobrze zarabiał. W większości pracował „na czarno”, gdyż był to sposób na uniknięcie egzekucji komorniczej. Niestety, dwa lata temu wydarzył się wypadek. Pan Włodzimierz spadł z dachu i uszkodził sobie kręgosłup. Obecnie porusza się na wózku i to głównie po mieszkaniu. Nie ma żadnego dochodu. Do emerytury brakuje mu jeszcze 5 lat, a w związku z tym, że pracował „na czarno”, nie ma prawa do renty. Panem Włodzimierzem opiekuje się jego żona. Ponieważ zabiegi przy nim wymagają nie tylko sił, ale i czasu, żona zrezygnowała z pracy. Ostatnio pan Włodzimierz uzyskał orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności i chciałby się dowiedzieć u doradcy obywatelskiego, czy on albo jego żona mogą z tego tytułu otrzymać jakieś wsparcie finansowe ze środków publicznych?

Doradca obywatelski po zapoznaniu się z sytuacją pana Włodzimierza poinformował go, że jako osoba ze znacznym stopniem niepełnosprawności, może starać się, przy spełnieniu dodatkowych wymagań, o następujące świadczenia:

Zasiłek pielęgnacyjny

Osoba z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności może otrzymać zasiłek pielęgnacyjny (o ile nie jest uprawniona do dodatku pielęgnacyjnego). Obecnie kwota tego zasiłku, to 215,84 zł.

Zasiłek pielęgnacyjny przysługuje:

– niepełnosprawnemu dziecku do lat 16;

– osobie niepełnosprawnej w stopniu znacznym w wieku powyżej 16-tego roku życia (to jest przypadek pana Włodzimierza);

– osobie, która ukończyła 75 lat;

– osobie niepełnosprawnej w stopniu umiarkowanym, której niepełnosprawność powstała do 21 roku życia.

Świadczenia dla opiekunów osób z orzeczonym znacznym stopniem niepełnosprawności

Zgodnie z obowiązującym stanem prawnym, opiekunowie osób z niepełnosprawnością, jeżeli nie podejmują lub rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, mogą ubiegać się o specjalne świadczenia:

specjalny zasiłek opiekuńczy lub
świadczenie pielęgnacyjne.

Specjalny zasiłek opiekuńczy

Specjalny zasiłek opiekuńczy przysługuje osobom, na których zgodnie z przepisami, ciąży obowiązek alimentacyjny, a także małżonkom, jeżeli:

nie podejmują zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej lub
rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej

w celu sprawowania stałej opieki nad osobą, legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności, łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby, w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna niepełnosprawnego w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji.

Specjalny zasiłek opiekuńczy przysługuje, jeżeli łączny dochód rodziny osoby sprawującej opiekę oraz rodziny osoby wymagającej opieki w przeliczeniu na osobę nie przekracza kwoty kryterium dochodowego wynoszącego 764 zł netto (na podstawie dochodów z roku poprzedzającego okres zasiłkowy, z uwzględnieniem utraty i uzyskania dochodu).

Uwaga! Zarejestrowanie w powiatowym urzędzie pracy jako osoba poszukująca pracy lub posiadanie statusu bezrobotnego nie ma wpływu na uprawnienie do specjalnego zasiłku opiekuńczego.

Wysokość specjalnego zasiłku opiekuńczego wynosi 620 zł miesięcznie.

Świadczenie pielęgnacyjne

Świadczenie pielęgnacyjne również jest świadczeniem pieniężnym, o które mogą ubiegać się osoby, które nie podejmują lub rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu podjęcia opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny.

Świadczenie pielęgnacyjne przysługuje, jeżeli niepełnosprawność osoby wymagającej opieki powstała nie później niż do ukończenia 18-tego roku życia lub w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej, jednak nie później niż do ukończenia 25-tego roku życia. Mimo tak brzmiącego zapisu, o to świadczenie mogą się starać również opiekunowie dorosłych osób z niepełnosprawnościami. Uzyskanie tego świadczenia dla opiekuna osoby dorosłej wiąże się z dość zawiłą procedurą prawną, opisaną szczegółowo w artykule „Czy opiekun dorosłej osoby niepełnosprawnej może ubiegać się o świadczenie pielęgnacyjne?” na blogu „Porady obywatelskie”, do którego link załączony jest poniżej:

Czy opiekun dorosłej osoby niepełnosprawnej może ubiegać się o świadczenie pielęgnacyjne?

Przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego nie jest uzależnione od kryterium dochodowego rodziny.

Obecnie wysokość świadczenia pielęgnacyjnego wynosi 1.971 zł, a od 1 stycznia 2022 roku będzie wynosić 2.119 zł.

Uwaga! Pan Włodzimierz może również wystąpić o świadczenie uzupełniające dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji, tzw. 500 plus, ale do tego nie wystarczy mu samo orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności. Aby uzyskać to świadczenie, konieczne jest posiadanie orzeczenia z ZUS o niezdolności do samodzielnej egzystencji.

Uprawnione do tego świadczenia są osoby, które ukończyły 18 lat i nie posiadają prawa do świadczeń pieniężnych finansowanych ze środków publicznych (albo suma tych świadczeń wraz z kwotą wypłacaną przez zagraniczne instytucje właściwe ds. emerytalno-rentowych, z wyłączeniem renty rodzinnej, zasiłku pielęgnacyjnego oraz innych dodatków i świadczeń wypłacanych wraz z tymi świadczeniami przed dokonaniem odliczeń, potrąceń i zmniejszeń, nie przekracza kwoty – 1.772,08 zł miesięcznie). Maksymalna kwota tego świadczenia, to 500 zł.

Podstawa prawna:
Ustawa o świadczeniach rodzinnych
Ustawa o świadczeniu uzupełniającym dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji

Autor: Beata Klimkiewicz

Szczególne uprawnienia w dostępie do świadczeń opieki zdrowotnej dla osób z orzeczonym znacznym stopniem niepełnosprawności

17 grudnia 2021

Pani Ala od kilku lat zmaga się z chorobą Alzheimera. Choroba w jej przypadku postępuje szybko, w związku z czym pani Ala nie rozpoznaje już bliskich, ma trudności w poruszaniu się i nie jest w stanie samodzielnie wykonywać żadnej czynności. Pomaga jej córka – pani Magda, która zamieszkała z nią dwa lata temu. Kiedy pani Ala była jeszcze osobą chodzącą i świadomą, udała się wraz z córką do notariusza, który sporządził dla pani Magdy pełnomocnictwo do reprezentowania matki w większości spraw formalnych i urzędowych. Dzięki pełnomocnictwu pani Magda może odbierać pocztę pani Ali, a także załatwiać sprawy związane z mieszkaniem, bankiem, lekarzami itp. Dzięki temu pełnomocnictwu mogła także złożyć dokumenty do powiatowego zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności o stwierdzenie niepełnosprawności matki. Zespół, na podstawie złożonej dokumentacji medycznej, wydał na stałe orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności pani Ali.

Według Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych do znacznego, czyli najwyższego, stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji.

Orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności gwarantuje szereg przywilejów w dostępie do świadczeń oferowanych przez publiczną służbę zdrowia.

Osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności, mogą korzystać poza kolejnością z:

– świadczeń podstawowej opieki zdrowotnej – lekarza, pielęgniarki, położnej;

– świadczeń w szpitalach;

– świadczeń ambulatoryjnej opieki specjalistycznej (specjaliści przyjmujący w przychodniach);

– usług farmaceutycznych udzielanych w aptekach;

– ze świadczeń rehabilitacji leczniczej (zgodnie ze wskazaniami medycznymi).

Uwaga! Orzeczony znaczny stopień niepełnosprawności uprawnia do korzystania z usług specjalistów bez konieczności posiadania skierowania od lekarza podstawowej opieki zdrowotnej.

Żeby skorzystać poza kolejnością ze świadczeń opieki zdrowotnej oraz ambulatoryjnych świadczeń specjalistycznych bez skierowania, osoba ze znacznym stopniem niepełnosprawności, powinna udać się do placówki medycznej, która ma podpisaną umowę z NFZ, a następnie zgłosić się do rejestracji wraz z dokumentem tożsamości i dokumentem potwierdzającym posiadanie znacznego stopnia niepełnosprawności.

Co praktycznie oznacza termin „poza kolejnością”?

Świadczenia ambulatoryjnej opieki specjalistycznej i świadczenia szpitalne powinny być udzielone w dniu zgłoszenia. Jeżeli nie będzie to możliwe, powinno ono zostać zrealizowane w innym terminie, ale poza kolejnością, wynikającą z prowadzonej listy oczekujących. Świadczenie z zakresu ambulatoryjnej opieki specjalistycznej nie może być udzielone w terminie późniejszym niż w ciągu 7 dni roboczych od dnia zgłoszenia.

Ambulatoryjne świadczenia specjalistyczne poza kolejnością obejmują zlecanie zaopatrzenia w wyroby medyczne, kierowanie na inne konsultacje specjalistyczne, leczenie szpitalne, leczenie uzdrowiskowe lub rehabilitację leczniczą, niezbędną edukację i promocję zachowań prozdrowotnych, wykonywanie badań profilaktycznych (jak np. cytologia) oraz wydanie karty diagnostyki i leczenia onkologicznego.

Wszystkie uprzywilejowane osoby, w tym ze znacznym stopniem niepełnosprawności, mają prawo do korzystania poza kolejnością z usług udzielanych w aptekach. Mogą bez kolejki podejść „do okienka”, a farmaceuta ma obowiązek udzielić im pomocy.

Znaczny stopień niepełnosprawności uprawnia również do korzystania poza kolejnością ze świadczeń gwarantowanych z zakresu lecznictwa uzdrowiskowego, w tym:

uzdrowiskowego leczenia szpitalnego dorosłych;
uzdrowiskowego leczenia sanatoryjnego dorosłych;
uzdrowiskowej rehabilitacji dla dorosłych w szpitalu uzdrowiskowym;
uzdrowiskowej rehabilitacji dla dorosłych w sanatorium uzdrowiskowym;
uzdrowiskowego leczenia ambulatoryjnego dorosłych i dzieci

Dla osób dorosłych zalecaną częstotliwością jest korzystanie z leczenia uzdrowiskowego sanatoryjnego albo rehabilitacji uzdrowiskowej sanatoryjnej, nie częściej niż raz na 18 miesięcy .

W przypadku osób o znacznym stopniu niepełnosprawności nie ma limitu na świadczenia z zakresu rehabilitacji leczniczej w ramach NFZ. Tu też obowiązuje dostęp poza kolejnością. Dla pacjenta oznacza to możliwość prowadzenia zindywidualizowanej i lepiej dostosowanej do jego potrzeb terapii. Obecnie lekarz może też zlecić na jednej wizycie znacznie większą ilość zabiegów.

Pacjentom ze znacznym stopniem niepełnosprawności przysługuje prawo do wyrobów medycznych wydawanych na zlecenie, według wskazań medycznych, bez uwzględnienia okresów użytkowania. O potrzebie zaopatrzenia w te wyroby decyduje każdorazowo osoba uprawniona do wystawienia zlecenia, czyli w zależności od refundowanej pomocy, lekarz rodzinny lub specjalista. Na przykład osoba niewidoma legitymująca się znacznym stopniem niepełnosprawności obecnie może ubiegać się o refundację białej laski w zależności od swych potrzeb, a nie tylko raz na pół roku. Limit dofinansowania w tym przypadku wynosi obecnie 100 złotych.

Wysokość dofinansowania do zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny wynosi do 80% kosztów tego sprzętu, nie więcej jednak niż do wysokości pięciokrotnego przeciętnego wynagrodzenia. Wnioskodawca zobowiązany jest do zadeklarowania udziału środków własnych w wysokości stanowiącej minimum 20% kosztów sprzętu rehabilitacyjnego. Właściwy procent wysokości dofinansowania do sprzętu rehabilitacyjnego oraz udziału środków własnych wnioskodawcy w danym roku i górne limity kwot dofinansowania są ustalane w oparciu o posiadane środki finansowe, na posiedzeniu komisji po otrzymaniu środków PFRON. Kwoty te mogą ulec zmianie w przypadku niedoboru środków, a przy znacznej liczbie wnioskodawców decyzja jest podejmowana każdorazowo na posiedzeniu komisji.

Podstawa prawna:
Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.
Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
Ustawa z dnia 9 maja 2018 r. o szczególnych rozwiązaniach wspierających osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności.
Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej w sprawie orzekania o niezdolności do pracy.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie wykazu wyrobów medycznych wydawanych na zlecenie.

Autorka: Beata Klimkiewicz