Kiedy i komu przysługuje zachowek?
Dwa lata temu zakończyła się sprawa spadkowa po matce pani Moniki. Okazało się, że matka zostawiła testament, w którym do całości spadku po niej powołała drugą córkę, panią Krystynę. pani Monika została w testamencie pominięta. Matka w chwili śmierci była wdową i miała dwie córki. Matka miała bliższe relacje z córką Krystyną, z którą mieszkała w tym samym mieście. Pani Monika, która wyjechała po studiach do Gdańska i tam osiedliła się wraz z rodziną, miała z matką poprawne stosunki, ale widywały się rzadko, głównie w święta rodzinne. Pani Monika nie jest zamożną kobietą i wychowuje samotnie dwoje małych dzieci. Nie ma własnego mieszkania. Jej matka zostawiła po sobie duży dom z ogrodem a także samochód i działkę leśną. Majątek matki oszacowany został na 1600000 zł. Pani Monika rozmawiała z siostrą na temat spadku po matce i swoich praw, jako córki, do pozostawionego majątku, ale pani Krystyna uważa, że wolą matki było, żeby to ona odziedziczyła wszystko więc pani Monika nie otrzyma od niej nic z majątku matki. Po tej rozmowie panie przestały ze sobą rozmawiać. Pani Monika udała się do doradcy obywatelskiego, aby uzyskać informacje, czy może dochodzić prawnie od siostry, aby podzieliła się z nią spadkiem po matce?
Doradca obywatelski wyjaśnił pani Monice, że prawo zabezpiecza interesy spadkobierców ustawowych, którzy zostali pominięci w testamencie w taki sposób, ze przewiduje dla nich roszczenie o zachowek.
Zachowek oznacza udział w spadku, który przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku na podstawie ustawy, gdyby spadkodawca nie zostawił testamentu. Należy przy tym zaznaczyć, że rodzice spadkodawcy są uprawnieni do zachowku tylko wtedy, gdy zmarły nie pozostawił zstępnych i gdy rodzice dziedziczyli by z ustawy samodzielnie lub łącznie z małżonkiem, czy rodzeństwem.
Kodeks cywilny przyjmuje jako zasadę, że zachowek wynosi połowę tego, co powołany do spadku dziedziczyłby ustawowo, gdyby nie został spisany testament.
W przypadku jednak, jeśli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli uprawniony, będący zstępnym, jest małoletni, to jego udział wynosi dwie trzecie wartości udziału w spadku, który przypadałby mu na podstawie dziedziczenia ustawowego.
Prawo do zachowku zostało uregulowane Kodeksem cywilnym – nie jest więc zależne od woli spadkodawcy.
Spadkodawca tylko w jeden sposób może pozbawić bliskiego prawa do zachowku – poprzez wydziedziczenie – oświadczenie woli wyrażone w ważnie sporządzonym testamencie. Jednak, aby wydziedziczyć bliskiego, spadkodawca musi mieć do tego bardzo poważne powody i są one precyzyjnie określone w art. 1001 Kodeksu cywilnego. Może to nastąpić więc tylko wtedy, gdy bliski:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Prawa do zachowku nie mają osoby uznane za niegodne dziedziczenia, małżonek wyłączony od dziedziczenia w trybie art. 940 Kodeksu cywilnego, a także osoby, które zrzekły się dziedziczenia lub odrzuciły spadek.
Istnieją trzy grupy osób, które są odpowiedzialne za wypłatę zachowku. Są to:
- spadkobiercy,
- zapisobiercy windykacyjni,
- obdarowani przez spadkodawcę w drodze darowizny.
Zachowek można uzyskać w drodze zawarcie pisemnej ugody lub na drodze sądowej poprzez złożenie pozwu o zachowek. Jeśli osoba, która jest zobowiązana do wypłaty zachowku, po pisemnym wezwaniu do zapłaty, nie chce go dobrowolnie wypłacić, trzeba złożyć w sądzie pozew o zachowek. Przy składaniu pozwu konieczne jest jego uzasadnienie, przedstawienie wartości spadku, obliczenie wysokości przysługującego zachowku i uiszczenie stosownej opłaty sądowej.
Obliczając zachowek, dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Nie każda darowizna będzie zaliczona do masy spadkowej. Do masy spadkowej nie będą zaliczane drobne darowizny oraz darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, które spadkodawca przekazał przed więcej niż 10 laty licząc od daty otwarcia spadku (daty śmierci spadkodawcy).
Darowizna, którą spadkodawca wykonał na rzecz spadkobiercy lub osoby uprawnionej do zachowku, jest doliczana do spadku bez względu na czas jej przekazania
Prawo stanowi, że zachowek przyjmuje zwykle postać pieniężną. Inna forma jest dopuszczalna tylko w sytuacji, gdy obie strony wyrażą na to zgodę.
Pozew o zachowek składa się do sądu ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeśli spadkodawca nie mieszkał w Polsce – do sądu, w którym znajduje się majątek spadkowy.
Występując do sądu z pozwem o zachowek, składa się więc pozew o zapłatę określonej kwoty pieniężnej. Od takiego pozwu wymagana jest opłata, która wynosi 5% wartości roszczenia, jednak nie mniej niż 30 złotych i nie więcej niż 200.000 złotych. W sytuacji, gdy uprawniony nie posiada wystarczających środków finansowych na poniesienie takiego wydatku, może wystąpić do sądu o zwolnienie z opłaty sądowej.
Prawo do zachowku może ulec przedawnieniu. Osoba uprawniona do zachowku ma 5 lat od ogłoszenia testamentu na wystąpienie z żądaniem zapłaty zachowku od spadkobiercy lub 5 lat od otwarcia spadku na skierowanie przeciwko obdarowanemu roszczenia o uzupełnienie zachowku.
Pani Monika ma więc jeszcze 3 lata, żeby przesłać siostrze wezwanie do zapłaty zachowku w wysokości 400000 zł – potem roszczenie o zachowek się przedawni. Jeśli siostra nadal będzie odmawiała wypłaty tej sumy, pani Monika powinna złożyć pozew o zapłatę zachowku do sądu.
Zawarcie w tej sprawie ugody byłoby korzystniejsze dla stron, gdyż opłata sądowa w tym przypadku będzie wynosić 20.000 zł – strona przegrana musi się liczyć z poniesieniem tej sumy, jak również innych kosztów procesu.
Podstawa prawna: Kodeks cywilny Ustawa z dnia 23 lipca 2021 roku o zmianie ustawy o kosztach sadowych w sprawach cywilnych
Autorka: Beata Klimkiewicz